قواعد اختصاصی حاکم برتنظیم رقابت در سکوهای فضای مجازی
زاویه؛ صبح امروز جلسه دفاع از رساله دکتری محمد صادق فرامرزی، دانشجوی حقوق عمومی دانشگاه تهران و عضو انجمن علمی حقوق عمومی اسلامی ایران، برگزار شد. عنوان این رساله «قواعد اختصاصی حاکم بر تنظیم رقابت در سکوهای فضای مجازی» بود. وی در آغاز درباره ضرورت موضوع پژوهش خود بیان کرد: سه نکته اصلی باعث شد به سراغ مسئله قواعد حاکم بر تنظیم رقابت برویم. نخست آن که ارتباط وثیقی میان فضای مجازی و زندگی روزمره افراد وجود دارد. می‌توان گفت تقریباً هیچ کدام از ما نیست که به طور روزمره از آغاز روز تا پایان شب بدون استفاده از پلتفرم‌ها سر کند. بنابراین بخشی از اهمیت ویژه این پلتفرم‌ها و بررسی آن‌ها به این نکته بازمی‌گردد که پلتفرم‌های مجازی امروز مراودات اجتماعی را سامان می‌دهند. مسئله دوم حوزه سکوهای مجازی این است که این سکوها، در دنیا، بالاترین ارزش کسب‌و‌کارها را به خود اختصاص داده و در ایران نیز به نظر می‌رسد که به همین سو پیش می‌رویم.
ذات اقتصاد پلتفرمی به سمت انحصارگرایی میل می‌کند
فراهانی تاکید کرد: از سوی دیگر تشدید رفتارهای مُخل رقابت باعث شد به سمت این پژوهش برویم و از این نکته بپرسیم که در فضای سکوهای پلتفرمی، در تک‌تک بازارها با رفتارهای مخل رقابت مواجهیم و اگرچه برخی از این رفتارهای ضد رقابت در ذهن عامه بدیهی شده است اما سبب شده تک‌تک کاربران قربانی رفتار ضد رقابت پلتفرم‌ها شوند.
وی ادامه داد: برای مثال کمتر این سئوال پیش می‌آید که چرا دیجی‌کالا علاوه بر این که نقش پلتفرم فروش کالا را بازی می‌کند، نقش مضاعفی به عنوان تنظیم‌گر و زیرساخت نیز برای خود دارد. در این میان دیجی‌کالا با سایر پلتفرم‌ها علاوه رابطه افقی، رابطه عمودی نیز برقرار می‌کند. این موقعیت دوگانه سبب شده یک پلتفرم که در رقابت با سایر پلتفرم‌هاست همزمان برای بازار قاعده‌گذاری کند و نسبت به ورود و خروج و حتی اخراج سکوها مشارکت داشته باشد.
این کارشناس حقوق عمومی همچنین بیان کرد: گاهی با اطلاعات و داده‌ها قیمت کالایی پایین می‌آید. از سوی دیگر مسئله اینجاست که هزینه جابه‌جایی یک کاربر به یک پلتفرم دیگر خیلی بالاست. خیلی سخت است که کاربری از یک اپلیکیشن به اپلیکیشن دیگر برود و این‌ها همه خصلت‌هایی است که نگرانی‌های مرتبط با انحصار را در پی دارد. هم به دلیل آن که گفتمان رقابت در ایران هنوز آنچنان که باید و شاید پای نگرفته و هم رفتار انحصاری پلتفرم‌ها نزد کاربر عادی و بدیهی است.
فراهانی در ادامه صحبت خود گفت: چالش اصلی در این میان آن است که علاوه بر رفتار سنتی در بازار که قواعد خاص خود را هم داشت پس از ظهور پلتفرم‌ها رفتار جدیدی هم به وجود می‌آید. در اقتصاد پسادیجیتال علاوه بر تشدید رفتار سنتی، رفتارهایی نیز به وجود آمده که نظام هنجاری کشورها- از آن رو که ناظر به بازار پیشااقتصاد دیجیتال بوده- ساز وکار مواجهه با آن‌ها را ندارد.
وی افزود: علت اصلی وقوع چنین پدیده‌ای ویژگی‌های تجاری و اثر شبکه‌ای است. منظور از اثر شبکه‌ای نیز این است استفاده کاربر از یک پلتفرم اثری بر کاربران دیگر در پلتفرم‌ها دارد و این مسئله خاص بازارهای اقتصاد دیجیتال است.
عضو انجمن علمی حقوق عمومی اسلامی ایران همچنین اظهار کرد: از سوی دیگر بر خلاف بازار های سنتی ورود پلتفرم‌ها به چنین بازارهای دیجیتالی سخت‌تر است؛ خاصه زمانی که یک پلتفرم توانسته است بخش عمده بازار را به خود اختصاص دهد.
به تاکید این پژوهشگر حقوق عمومی ذات بازار پلتفرمی به سمت انحصارگرایی حرکت می‌کند.
وی افزود: در بازارهای پلتفرمی نسبت به بازارهای سنتی صرفه ناشی از مقیاس به شدت بالاست. برای مثال ما در بازار سنتی برای کالای جدید احتیاج به سرمایه مشخص، نیروی کار و … داریم. این هزینه در ارائه خدمات و کالاهای پلتفرم‌ها نزدیک به صفر می‌شود. در یک پلتفرم همه هزینه می‌شود یک کلیک.
نیاز به تعریف گسترۀ بازار داریم
بخش دیگر سخنان فراهانی به تنظیم رقابت اختصاص داشت. به گفته این پژوهشگر حقوق عمومی تنظیم رقابت باید در چهار ساحت بررسی شود. «یکی از نقاط کلیدی این است که باید راهکارهایی برای برون رفت از این شکل انحصارگرایی پیشنهاد دهیم و این مسئله میسر نیست مگر آنکه بازار و همچنین سهم کاربر از بازار را تعریف و ارزیابی کنیم . باید بپرسیم پلتفرمی مانند دیجی‌کالا فقط بازار فضای مجازی است یا کل فروش را در برمی‌گیرد؟ در واقع نیاز داریم گستره بازار را تعریف کنیم. تمرکز در این بازار البته سخت است چرا که موانع ورودی قابل توجهی از جمله اثر قفل شدگی و چسبندگی و اثر شبکه‌ای در اقتصاد پلتفرمی وجود دارد.
وی همچنین بیان کرد: از سوی دیگر حرکت اقتصاد دیجیتال و پلتفرم‌ها و رفتارهای جدیدی که بروز می‌دهند همه می‌تواند پیش‌بینی‌پذیری آن‌ها را سخت‌تر کرده و این نکته را پررنگ‌تر سازد که در اسناد هنجاری نیز شکلی برای مقابله با رفتارهای جدید وجود ندارد. در این جا مسئله پویایی مواجهه با این رفتارها مطرح می‌شود. این بازار به شدت پویاست و از طرفی به سمت انحصارگرایی سوق پیدا می‌کند. به تناسب همین مناسبات، قوانین هنجاری نیز باید بتواند پا به پای آن حرکت کند.
باید به سوی رفتارهای پیشگیرانه در سه ساحت رفتاری، ساختاری و قضایی برویم
فراهانی تاکید کرد: این‌ها چالش‌های اساسی هستند. برای برون‌رفت از این چالش‌ها نیز که قدم اول آن تعریف بازار است، باید بدانیم که برای مثال راننده، مسافر و شرکتی که این دو را به هم متصل کرده دو بازار نیستند بلکه دو وجه از یک بازار محسوب می‌شوند. یا برای مثال در شرکت آپارات، تبلیغات اجباری که در چند ثانیه نخست از فیلم وجود دارد یک بازار است اما ماهیت دوتایی بارگذاران و مصرف‌کنندگان ویدیوها یک بازار دیگر. در این میان آنچه که ما باید در نظر داشته باشیم آن است که از تست‌های کمی به سمت تست‌ها و تعاریف کیفی حرکت کنیم. همچنین باید این نکته را نیز بیان کرد که در حوزه سنجش قدرت بازاری پلتفرم‌ها پرداختی کاربر به پلتفرم مبتنی بر توجه اوست و نه پرداخت نقدی.
عضو انجمن علمی حقوق عمومی اسلامی ایران همچنین تاکید کرد که رفتارهای انحصارگرایانه به شش دسته تقسیم می‌شوند که چهار دسته از آن‌ها رفتارهایی است که از مصادیق موقعیت تسلط به شمار می‌آیند و به ناچار باید آن را جرم‌انگاری کرد.
چهار مورد از شش مورد رفتارهایی است که از مصادیق موقعیت مسلط به شمار می‌آیند. ناچاریم در این زمینه جرم انگاری کنیم وگرنه نمی‌توانیم چاره‌ای برای آن بیاندیشیم. دو مورد دیگر دسترسی نسبت به موقعیت مسلط نیست بلکه انداختن اخلال در کار کاربران یا هماهنگی‌های ناخواسته محسوب می‌شود.
فراهانی تاکید کرد: در حوزه ضمانت اجرا هم این مسئله سبب شده که رویکرد ما رویکرد گذشته‌نگر و درمان محور باشد اما باید بتوانیم به سمت رویکرد پیشگیرانه در سه ساحت رفتاری، ساختاری و قضایی برویم.