مسائل و راهکارهای مواجهه با پدیده کودکان و نوجوانان برخط
زاویه؛ شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی[1] در سال‌های اخیر، به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بیشتر افراد، از جمله کودکان و نوجوانان، تبدیل شده‌اند. این سرویس‌ها تقریباً در هر خانه‌ای وجود دارند و اشکال مختلفی از ارتباط از کلامی گرفته تا بصری را شامل می‌شوند. پلتفرم‌های اجتماعی امکان ارتباط از طریق شبکه‌های مبتنی‌بر اینترنت، با گرد هم آوردن افراد و تسهیل ارتباطات و تعامل فوری، مانند لایک کردن یا نظر دادن را امکان‌پذیر کرده‌اند.[2]
استفاده فراگیر جوان‌ترها از پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مقوله‌ای جهانی است. نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که حدود95درصد از جوانان 13 تا 17 ساله آمریکایی، حداقل یک پلتفرم اجتماعی را دنبال می‌کنند.[3] 13 سالگی حداقل سن مجاز استفاده از این فضای آنلاین، به عنوان کاربر، در بسیاری کشورها از جمله ایالات متحده است. از طرفی همچنان تقریباً 40درصد از کودکان 8 تا 12 ساله نیز از آنها استفاده می‌کنند.[4]
نتایج نظرسنجی انجمن پزشکان اطفال ایتالیا با همکاری پلیس و وبسایت «Skuola.net» درباره عادات نوجوانان در استفاده از پلتفرم‌های اجتماعی نتیجه جالبی در بر داشته است. این نظرسنجی حاکی از آن است که 15درصد از نوجوانان نمی‌توانند، بدون دستگاه الکترونیکی خود زندگی کنند. آفکام[5] ، نهاد تنظیم‌گر رسانه بریتانیا نیز طی تحقیقاتی دریافت که منابع خبری آنلاین، به‌ویژه سایت‌ها و رسانه‌های اجتماعی، ابزار عمده دسترسی جوانان بریتانیایی به اخبارند و رابطه آنها با رسانه‌های خبری سنتی تضعیف شده است.
پیامدهای حضور بیش‌از حد نوجوانان در فضای آنلاین
دوره همه‌گیری کووید 19، نقطه عطفی در ایجاد نیاز و دسترسی به فضا مجازی محسوب می‌شود. در این دوران، نوجوانان به تنهایی به اینترنت وصل شدند و از رسانه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های مختلف بهره گرفتند. آنها برای شرکت در کلاس‌های آنلاین درس، مشاوره گرفتن، برقراری ارتباط با دوستان و حتی سرگرم شدن، در فضایی که امکان بهره‌مندی از دیگر تفریحات سلب شده بود، استفاده کردند. با این حال، امکان استفاده از فضای مجازی و حضور در رسانه‌های اجتماعی خیر محض نبود. این ابزارها پیامدهای ناخوشایندی را نیز برای کودکان، خانواده‌ها و حتی جامعه به همراه داشتند.
کودکان و نوجوانان به عنوان گروه‌های سنی آسیب‌پذیرتر و در معرض خطر، در شرایطی ویژه و به فراخور اوضاع، وارد دنیایی شدند که نمی‌شناختند. می‌توان گفت، بدترین پیامد ماندگار دوران همه‌گیری، استفاده بیش‌از حد از تلفن‌های هوشمند، دستگاه‌های الکترونیکی و شبکه‌های اجتماعی بود که کاربران را در معرض اشباع[6] دیجیتال قرار داد.[7]
تاثیرات پلتفرم های اجتماعی بر سلامت روان نوجوانان
افزایش قابل توجه میزان و دامنه مشکلاتی همچون افسردگی، اضطراب و اعتیاد به اینترنت و پلتفرم‌های اجتماعی عوارض حضور بیش‌از حد و پیش‌بینی نشده نوجوانان در اینترنت و رسانه‌های اجتماعی از آن زمان تاکنون است. این مسائل نه قابل چشم‌پوشی و نه قابل انکار است؛ اما استفاده از لفظ فضای مجازی برای ذکر منشأ آن نیز درست نیست. مشکلاتی که این فضا بر روح و جسم کودکان و نوجوانان باقی می‌گذارد، تنها پوسته‌ای کلی برای پوشاندن عناوینی همچون اخبار جعلی، اطلاعات نادرست، زندگی اسلایسی[8]، هشتگ، ترند، اینفلوئنسر، چالش[9] و… است. محتوای هر کدام از این پلتفرم‌ها اهداف اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی خاصی را دنبال می‌کند.
تاثیر رسانه‌های اجتماعی بر سلامت جسمانی نوجوانان
استفاده از پلتفرم‌های اجتماعی میتواند، با تغذیه نامناسب نشأت گرفته از تبلیغ مصرف غذاهای ناسالم که منجر به افزایش وزن، چاقی، پوسیدگی دندان و رفتارهای غذایی نادرست می‌شود، مرتبط باشد. همچنین میتواند به بروز مشکلات جسمی ناشی از سبک زندگی بی‌تحرک، چاقی و وضعیت‌های غیرفیزیولوژیکی[10] بینجامد. از سوی دیگر، رسانه‌های اجتماعی می‌توانند، باعث ایجاد مشکلاتی در تجسم و پذیرش تصویر بدن، به‌ویژه در دختران نوجوان با عزت نفس پایین‌تر، شوند. همین افکار و تجسمات میتواند آنها را به سمت یافتن راه‌هایی برای کاهش وزن سریع سوق دهند.
کودکان و نوجوانانی که ساعات زیادی از روز را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند، بیشتر دچار مشکلات رفتاری، اختلال خواب، بیماری‌های چشمی و سردرد می‌شوند. این افراد بیش‌از سایرین نیز درمعرض آزار و اذیت سایبری و هرزه‌نگاری آنلاین قرار می‌گیرند. خطرات قرارگرفتن در برابر محتوای آنلاین برای کودکانی که سواد دیجیتال ندارند و نمی‌توانند، تفاوت بین واقعیت و دیدگاه را تشخیص دهند، به مراتب افزون‌تر و شدیدتر از سایرین است.
براساس نظرسنجی مرکز تحقیقات پیو «Pew»، نزدیک به نیمی‌از نوجوانان به‌ویژه دختران در ایالات‌متحده مورد آزار و اذیت و سوءاستفاده در فضای مجازی قرار می‌گیرند. تقریباً نیمی از نوجوانان 13 تا 17 ساله آمریکایی که در این نظرسنجی شرکت کرده‌اند، حداقل یکی از شش رفتار مصداق آزار و اذیت سایبری را تجربه کرده‌اند. حدود 22 درصد از نوجوانان گفته‌اند که شایعات نادرستی درباره آنها به‌صورت مجازی منتشر شده و 17 درصد اعلام کرده‌اند، به صورت ناخواسته تصاویر مستهجن برایشان ارسال شده است. تقریبأ 10 درصد از شرکت‌کنندگان ابراز کرده‌اند که مورد تهدید فیزیکی قرار گرفته و 7 درصد نیز گفته‌اند که تصاویر واضحی از بدن آنها بدون رضایت‌شان در شبکه های اجتماعی به اشتراک گذاشته شده است.[11]
پاسخ کشورها برای ایمن سازی فضای مجازی
انداختن بار کاهش آسیب‌های احتمالی رسانه‌های اجتماعی بر دوش کودکان و نوجوانان با محدود و سرزنش کردن آنها کارساز و مفید نیست. باید مجموعه‌ای از افراد از خانواده گرفته تا پزشک و قانون‌گذار اقداماتی انجام دهند که حضور آنها در رسانه‌های اجتماعی را امن و سالم کند. ترویج ارتباط چهره به چهره، تحدید ارتباطات در فضای مجازی و استفاده درست از ابزارهای پلتفرم اجتماعی نیاز به فرهنگ‌سازی مجدد در میان نسل جوان و نوجوان دارد. این امر استراتژی‌های خاص خود را هم از جانب دولت و هم خانواده‌ها می‌طلبد.
برخی کشورها در پاسخ به این نگرانی‌ها دست به اقداماتی زده‌اند. به عنوان مثال، قانون، کودکان کره‌ای را از بازی‌های آنلاین، بین نیمه‌شب تا ۶ صبح، بدون اجازه والدین، منع می‌کند. دولت بریتانیا درحال بررسی چگونگی تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر سلامت کودکان است و چین مقررات جدیدی برای نظارت بر میزان استفاده کودکان این کشور از اینترنت وضع کرده است که هدف آن پیشگیری و ممانعت از اعتیاد کودکان به فضای مجازی و همچنین سوق دادن آنها به ایجاد عادات مثبت در رسانه‌های اجتماعی است.[12] قانون کاهش زمان تماشای صفحه نمایش توسط کودکان و محافظت از آنها در برابر آزار و اذیت سایبری و سایر جرائم این حوزه نیز در سنای فرانسه تصویب شده است.
از همین روی در ادامه پیشنهاداتی در سطح کلان و خرد برای فراهم کردن امکان حضور امن کودکان و نوجوانان در فضای مجازی و پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی بیان خواهد شد.
اقدامات پیشنهادی کلان برای حضور نوجوانان در رسانه‌های اجتماعی
- اتخاذ رویکردی مسئولیت‌پذیر و آموزش‌محور در سطح کلان به منظور کاهش خطرات و مضرات فناوری‌های دیجیتال و بهره‌مندی از مزایای رسانه‌های اجتماعی برای کودکان و نوجوانان و خانواده‌ها؛
- تعیین سن و ایجاد محدودیت‌های قانونی در محتوای پلتفرم‌ها؛
- تدوین مدل‌های نظارتی متفاوت و منعطف برای رسیدگی به طیف گسترده چالش‌ها و آسیب‌های رسانه‌های اجتماعی، با توجه به گسترش تعداد و تنوع آنها؛
- افزایش آگاهی عمومی و تخصصی درباره رسانه‌های اجتماعی و انجام اقدامات پیشگیرانه از سوی پزشکان، مراقبان و توسعه‌دهندگان وب سایت‌ها و برنامه‌ها؛
- غربالگری کودکان از نظر قرار گرفتن در معرض رسانه‌های اجتماعی (مقدار و محتوا) و آگاه‌سازی والدین در مورد خطرات بالقوه رسانه‌های دیجیتال در ترویج تغذیه ناسالم و سایر خطرات بالینی توسط پزشکان؛
- اطلاع‌رسانی به نوجوانان و خانواده‌ها در خصوص رفتارهای مناسب آنلاین و احترام به حریم خصوصی در راستای پیشگیری از آزار سایبری.
اقدامات پیشنهادی خرد برای حضور نوجوانان در رسانه‌های اجتماعی
- آگاه ساختن خانواده‌ها درباره نحوه برخورد با رسانه‌های اجتماعی، خطرات و نگرانی‌های پیش روی کودکان و نوجوانان آنلاین؛
- آموزش استفاده درست از پلتفرم‌های آنلاین به کودکان توسط والدین، بیش و پیش‌از محدودکردن ارتباطات در بستر رسانه‌های اجتماعی؛
- شناسایی محتوای آنلاین مناسب و پاسخ‌گو به کنجکاوی‌های کودکان، در عین پرهیز از محدودیت و نظارت بیش از حد؛
- اعمال محدودیت و تنظیم زمان استفاده از تلفن، تبلت و رایانه، با توجه به شرایط و مؤلفه‌های فرهنگ خانواده‌ها با در نظر گرفتن اصل اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط.
سخن پایانی
در نهایت، باید به کودکان آموزش داد و برای آنها محیطی امن فراهم کرد، تا در صورت مواجهه با مطالبی مانند بازی‌های آنلاین و چالش‌های غیرعادی با بار هیجان کاذب، پیام‌های ناشناس و درخواست‌های نابجا و هرگونه آزار و اذیت در فضای مجازی، خانواده و مشاور را از آن مطلع کنند.
آنها باید خودآگاهی داشته باشند، از مقایسه زندگی خود و آنچه دیگران به نمایش می‌گذارند، بپرهیزند و دلایل و اهداف استفاده از رسانه‌های اجتماعی را تعیین کنند. زمان‌بندی مشخص برای استفاده از رسانه های اجتماعی و پایبندی به قواعد وضع شده نیز میتواند در این حوزه مؤثر باشد. کودکان همچنین می‌توانند اوقات فراغت خود را با فعالیت‌های سالم و مفید مثل ورزش کردن، کتاب خواندن و… پر کنند.
افزایش تعامل نوجوانان با دوستان و خانواده در دنیای واقعی و توجیه آنها به خودداری از اشتراک گذاری جزئیات زندگی شخصی و حفظ حریم خصوصی در کنار دیگر موارد یاد شده میتواند، اعتیاد آنها به رسانه‌های اجتماعی را سرکوب و از آنها در برابر خطرات آنلاین محافظت کند.
منابع
[1] وب‌سایت‌ها و برنامه‌هایی که کاربران را قادر به ایجاد و اشتراک محتوا یا مشارکت در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند.
[2] Carr C.T., Hayes R.A. Social Media: Defining, Developing, and Divining. Atl. J. Commun. 2015;23:46–65. doi: 10.1080/15456870.2015.972282
[3] Vogels, E., Gelles‑Watnick, R. & Massarat, N. (2022). Teens, Social Media and Technology 2022. Pew Research Center: Internet, Science & Tech. United States of America. Retrieved from https://www.pewresearch.org/internet/2022/08/10/teens‑ social‑media‑and‑technology‑2022/
[4] Federal Trade Commission. (n.d.). Children’s Online Privacy Protection Act (“COPPA”). Federal Trade Commission. Retrieved from
https://www.ftc.gov/legal-library/browse/rules/childrens-online-privacy-protection-rule-coppa
[5] Spina G., Bozzola E., Ferrara P., Zamperini N., Marino F., Caruso C., Antilici L., Villani A. Children and Adolescent’s Perception of Media Device Use Consequences. Int. J. Environ. Res. Public Health. 2021;18:3048. doi: 10.3390/ijerph18063048.
[6] overload
[7] Pietrobelli A., Pecoraro L., Ferruzzi A., Heo M., Faith M., Zoller T., Antoniazzi F., Piacentini G., Fearnbach S.N., Heymsfield S.B. Effects of COVID-19 Lockdown on Lifestyle Behaviors in Children with Obesity Living in Verona, Italy: A Longitudinal Study. Obesity. 2020;28:1382–1385. doi: 10.1002/oby.22861.
[8] زندگی اسلایسی بخش از زندگی است که دست چین می‌شود و به واسطه شبکه‌های مجازی در معرض دید دیگران قرار می‌گیرد.
[9] چالش در فضای مجازی به دعوت به انجام یک رفتار اطلاق می‌شود که هدف اصلی آن گسترش یک رفتار فردی و یا اجتماعی، به منظور بیشتر دیده شدن، است.
[10] unphysiologic به معنای «غیرطبیعی» یا «مغایر با فیزیولوژی» است. استفاده بیش‌از حد نوجوانان از شبکه‌های اجتماعی، موجد الگوی رفتاری غیرطبیعی و مغایر با سلامت فیزیولوژیک و روانی آنهاست که باعث اختلال در الگوی خواب، تمرکز، ارتباطات اجتماعی و سایر جنبه‌های سلامت نوجوانان می‌شود. بنابراین اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی، یک الگوی رفتاری unphysiologic برای نوجوانان محسوب می‌شود.
[11] https://www.pewresearch.org/internet/۲۰۲۲/۱۲/۱۵/teens-and-cyberbullying-۲۰۲۲
[12] https://zaviehmag.ir/news/%da%86%db%8c%d9%86-%da%a9%d9%88%d8%af%da%a9%d8%a7%d9%86-%d8%aa%d9%84%d9%81%d9%86-%d9%87%d9%85%d8%b1%d8%a7%d9%87/
مطالب مرتبط
